Nacionalni park Fruška Gora

Fruška gora (mađarski: Tarczal, latinski: Alma Mons) je ostrvska planina u Sremu. Najveći deo Fruške gore se nalazi u Srbiji, u Vojvodini, dok mali deo zalazi u istočnu Hrvatsku, u Vukovarsko-srijemsku županiju. Prostire se na dužini od oko 75 km, a široka je 12-15 km. Fruška gora je 1960. godine proglašena nacionalnim parkom. Zahvata površinu od 25.525 km˛ Najviši vrh je Crveni čot (539m), a ostali značajni vrhovi su Stražilovo (321m), Iriški Venac (451m), Veliki Gradac (471m) itd. Naziv “Fruška” potiče od reči etnonima Franak što ukazuje da su Franci naseljavali ili kontrolisali ovu planinu. Fruška gora je ostrvska, stara gromadna planina. Doline i padine Fruške gore su prekrivene livadama, pašnjacima i žitnim poljima, na padinama su voćnjaci i vinogradi sa čuvenim vinskim podrumima, a delovi viši od 300 m su obrasli gustom listopadnom šumom.

Na Fruškoj gori je najveća koncentracija lipove šume u Evropi. Oko 700 vrsta lekovitog bilja raste na ovoj planini. Neke od brojnih životinjskih vrsta su jeleni, mufloni, lasice, divlje svinje, risovi itd. Najznačajniji spomenik kulture predstavljaju 16 srpskih manastira raspoređenih po celoj planini. Podigli su ih Srbi koji su na Fruškoj Gori, kao i u čitavom Semu prisutni još od vremena naseljavanja na Balkan. Zbog toga mnogi Frušku goru nazivaju “Svetom gorom”.

Fruška gora je bila inspiracija mnogim velikanima poezije, od Branka Radičevića, Jovana Jovanovića Zmaja, Milice Stojadinović Srpkinje; u manastirima su boravili Vuk Sfanović Karadžić, Dositej Obradović, Filip Višnjić, Karađorđe i mnogi drugi.

Jezera

Hidrografska mreža Fruške gore veoma je gusta i relativno pravilno raspoređena. Površinske vode su predstavljene izvorima, vrelima, gustom rečnom mrežom, barama i veštačkim jezerima. Hidrografija ove planine rezultat je relativno velike količine padavina, geološkog sastava i većeg broja stalnih izvora. Brojnost potoka na glavnom planinskom vencu uticao je na površinsku ograničenost njihovih slivova, što ističe značaj stalnih izvora. Severne padine obiluju dubokim dolinama u gornjim i srednjim tokovima, dok su u donjim tokovima doline proširene i grade uske dolinske ravni. Najduži potoci i reke nalaze se na severnoj padini Fruške gore, jer se sa venca izdužene planinske kose ponegde spuštaju sve do obale Dunava. Što se južnih padina tiče, samo izvorišni delovi potoka pripadaju oblasti Fruške gore, i imaju duboke i izrazite doline bez dolinskih ravni; potočne doline se preko lesnih zaravni proširuju i polako gube svoj karakter. Potoci južne padine znatno su kraći u odnosu na potoke severne padine, pošto relativnu visinu bila Fruške gore smanjuje sremska lesna zaravan. Većina ovih potoka (i severne i južne padine) vrši intenzivnu dubinsku eroziju terena.
Na Fruškoj gori nema prirodnih jezera, ali zato ima 5-6 veštačkih na samoj planini, i još desetak u njenom podnožju. Jedno je napravljeno u turističke svrhe – Popovičko (danas prilično zapušteno), dva su nastala slučajno, kada je voda napunila napuštene kamenolome (Ledinačko i Bešenovsko), dok su sva ostala nastala radi navodnjavanja.

Izletišta

Od prvog daška proleća, kada se blage padine okite belim cvetovima visibaba, pa do odmakle jeseni kada se cela priroda preliva u tonovima žute i crvene boje jesenjeg lišća, Fruška gora je veoma posećena od strane mnogih izletnika i turista. Da bi se obezbedio prijatan boravak na ovoj planini, Nacionalni park se brine o uređivanju izletišta i objekata za smeštaj posetilaca. Izletišta na Fruškoj gori su prostori najčešće pored saobraćajnica, kulturno-istorijskih spomenika i ugostiteljskih objekata. Osim izletišta, uređuju se i prostori sa kojih se pruža mogućnost uživanja u lepim vidicima na užu i dalju okolinu, kakav je npr. vidikovac iznad naselja Vrdnik. Sa Iriškog venca se vidi pola Bačke, Avala, Cer i druge naše planine. Taj vidik je pravi lek za sve one koji traže mir u tišini i prirodi. Tek tu čovek oseti veličinu i snagu prirode i istovremeno lepotu života. Od izletišta koja se uređuju, značajnija su: Vrdi?ka kula, Čortanovačka šuma, Stražilovo, Partizanski put, Iriški venac, Hopovo, Glavica, Popovica, Zmajevac, Letenka, Hajdučki breg, Andrevlje, Testera, Ciganski logor, Ležimir, Rohalj baze, Lipovača i dr. Na svim ovim izletištima stvoreni su uslovi za jednodnevni boravak u šumi, šumskim proplancima i na livadama. Izletnicima se ovde pruža mogućnost za aktivan i pasivan odmor. Sva izletišta su posećena tokom cele godine, a najbrojniji posetioci Fruške gore su deca iz cele Srbije. Boravak na svim izletničkim mestima je besplatan. Naplaćuje se jedino parking i loženje vatre na pojedinim prostorima određenim za tu namenu.

Biljke

Na prostoru uže zone Nacionalnog parka raste oko 1000 vrsta biljaka, a njihov ukupan broj, zajedno sa biljkama na prostoru zaštitne zone, prelazi cifru od 1500 vrsta. Ovako velikom raznovrsnošću Fruška gora može da se poredi sa mnogo većim i višljim planinama u Srbiji. Papratnjače su zastupljene sa 15 rodova. Do sada je ukupno zabeleženo 32 predstavnika ove grupe biljaka, od kojih se 6 nalaze na listi prirodnih retkosti Srbije.Golosemenice su na Fruškoj gori prisutne sa samo jednom autohtonom četinarskom vrstom – (kleka), koja ulazi u sastav većeg broja šumskih zajednica. Međutim, kao pojedinačna stabla ili manji šumski kompleksi na Fruškoj gori su sađeni i mnogi drugi četinari, kao što su crni i beli bor, smreka, ariš, tisa, tuja i dr. Skrivenosemenice su najbrojnije biljke na Fruškoj gori koje čine više od 90% njene ukupne flore. Od ukupnog broja do sada zabeleženih skrivenosemenica na Fruškoj gori, 36 dikotila i 27 monokotila u Srbiji su zastićene kao prirodne retkosti. Fruška gora je poznata po prisustvu velikog broja (oko 700) lekovitih biljaka. Veći deo njih su autohtone, “divlje” vrste, a manji deo su alohtone, gajene biljke. VEGETACIJA Prema biogeografskoj podeli teritorije Srbije, Fruška gora pripada srednjoevropskom regionu, a u okviru njega srednjoevropsko balkansko-ilirskom podregionu, odnosno panonskoj provinciji. Fruška gora je u celini šumsko područje, međutim od nekadašnjih 130000 ha površine pod šumom danas je ostalo samo 23000 ha. Čovek je u prošlosti iskršio veliki deo šuma na Fruškoj gori, tako da se na ovim, potencijalno šumskim površinama, danas uglavnom nalaze livade, utrine, njive, vinogradi i voćnjaci, a preostale šume uglavnom se nalaze na visim i nagnutim položajima sa izraženim erozionim procesima, i većim delom su obuhvaćene granicama nacionalnog parka. Usled vekovnog negativnog antropogenog uticaja danas su površine pod stepama svedene na minimum i fragmentarno su očuvane uglavnom na obodu planine.

Životinje

Fauna beskičmenjaka je relativno slabo proučena. Fauna kičmenjaka je za razliku od beskičmenjaka, dobro istražena. Ribe su prisutne samo sa desetak autohtonih vrsta u vestačkim akumulacijama, jer su potoci, iako veoma brojni na Fruškoj gori, mali i nestalni i u toku leta često presušuju. Na Fruškoj gori je registrovano 23 vrste vodozemaca i gmizavaca. Izuzetno retka i ugrožena vrsta je Salamandra salamandra čiji je poslednji nalaz star čak 35 godina. Takođe izuzetno retka vrsta, a ujedno i jedina otrovna zmija na Fruškoj gori, je Vipera berus (šarka). Na Fruškoj gori postoji 60 vrsta sisara iz 16 familija i 42 roda. Najviše vrsta je iz familije Rhinolophidae – šišmisi potkovičari (17 vrsta), kao što su: širokouhi ljiljak, širokokrili ponoćnjak, dugokrili ljiljak, mali brkati večernjak i dr. Od sitnih sisara interesantno je prisustvo tekunice, slepog kučeta, male rovčiće i mnogih drugih. Među krupnijim sisarima značajni su: šakal, divlja maška, jelen i srna. Većina njih su autohtone vrste izuzev jelena lopatara i muflona koji se gaje u lovnom rezervatu. Od ukupnog broja sisara na Fruškoj gori, 38 vrsta su zastićene kao prirodne retkosti. Ptice su na Fruškoj gori prisutne sa oko 200 vrsta. Jedan deo njih su ptice selice koje se na ovoj planini dva puta godišnje samo kratko zadržavaju. Posebno je značajno prisustvo većeg broja vrsta ptica grabljivica, kao sto su: orao krstaš, orao, patuljasti orao, stepski soko, mrka lunja, kratkoprsti kobac, osičar i dr.

Gljive

Gljive, kao jedno od tri “viša” carstva, pored flore i faune, sačinjavaju tzv. fungiju, grupu razlagača, mineralizatora organske materije, izuzetno značajnu u procesima kruženja materije i energije u prirodi. Na Fruškoj gori gljive žive na pašnjacima, u ritovima, plavnim livadama i šumama, odnosno svuda gde se zemljišta ne obrađuju. Do sada je registrovano preko 400 vrsta. Pored visokospecijalizovanih gljiva, poznatijih po nazivu pečurke, koje proizvode plodonosna tela, postoje i prostiji oblici koje poznajemo pod nazivima plesni, buđi, pepelnice, plamenjače, vodene gljive itd. Poznatije jestive pečurke koje mogu da se nađu na Fruškoj gori su: sunčanica, paprena mlečnica, lisičarka, đurđevača biserka, velika đubretarka, poljska rudnjača, šumska rudnjača, jablanovača modrikača, pravi vrganj, smrčak, mrka trubača, kripavac, kao i mnoge druge. Gljivama bukovači (Pleurotus ostreatus) i zimskoj velurki (Flamulina velutipes) pripisuju se, pored hranljivosti, i lekovita svojstva. Smrtonosno otrovne gljive čije je prisustvo zabeleženo na Fruškoj gori su zelena pupavka (Amanita phalloides), najotrovnija naša pečurka, i panterovka (Amanita pantherina). Takođe otrovne, ali retko sa smrtonosnim ishodom, su žuta pupavka (Amanita citrina), muhara (Amanita muscaria), ludara (Boletus satanas) i bljuvara (Russula emetica). Lepotom svojih oblika ističu se sluzave gljive od kojih se na Fruškoj gori susreću na trulim drvenim ostacima i u šumskoj stelji.

Geologija

Venac Fruške gore jako je raščlanjen i razbijen, i sastoji se iz tri dela. Centralni deo venca ima izgled pravog planinskog bila sa dužinom od oko 40 km, a srednja visina se kreće od 440-460 m. Drugi, zapadni deo nalazi se na liniji između Šarengrada i Šida, i predstavlja zaravnjenu uzvišicu sa izraženim kotama visine oko 200 m. Ove uzvišice se javljaju zbog mnogobrojnih izdanaka vapnovitih liskuna i kristalastih krečnjaka, koji čine njihovo jezgro. Treći, istočni deo postepeno se spušta, tako da se poslednje uzvišice nalaze na čistoj lesnoj površini, ispod koje se nalaze čvrste tvorevine gornje krede, koje sačinjavaju jezgro Fruške gore, a koje se od Čortanovaca pored obale Dunava ponegde pomaljaju iz lesa. U geološkom pogledu Fruška gora ima mnogo toga zajedničkog sa nizom horstovskih planina Slavonije i Hrvatske. Ove planine se nalaze na istom pojasu pružanja, a Fruška gora predstavlja njihov krajnji istočni ogranak. Cela ova grupa planina je prema svom položaju i nekim drugim karakteristikama uklopljena u dinarsku geotektonsku granu Alpida, tj. u unutrašnji dinarski pojas. Geološka i paleontološka istraživanja koja na ovoj planini traju već skoro dva veka, ukazuju da je ona riznica zapisa (mnoštvo biljnih i životinjskih fosila) o istoriji prirode. Na osnovu njih rekonstruisan je tok prirodnih promena na Fruškoj gori od pre oko 200 miliona godina pa sve do današnjih dana. Dugo vremena Fruška gora je bila ostrvo u Panonskom moru o čemu svedoče brojni fosili morskih školjki, puževa, ježeva, korala itd. O promenama klime govore nam i fosili biljaka, kao što su razne vrste palmi, zatim Taxodium, Glyptostrobus, Seqoia, Laurus i mnoge druge vrste koje su nekada ulazile u sastav vegetacije. Interesantni su i fosili mamuta, irvasa, bizona i drugih sisara koje je pre oko milion godina na ovim prostorima lovio primitivni čovek. Zahvaljujući ovim vrednostima Nacionalni park Fruška gora je svojevrstan muzej u prirodi sa izuzetno značajnom ulogom u obrazovanju, kao deo geološke naučno – istorijske i kulturne baštine Evrope i sveta.

Klima

Područje Fruške gore nalazi se na granici prostiranja umerenokontinentalne klime, a zbog promena klimatskih karakteristika duž visinskog gradijenta i uticaja šumskog pokrivača ovde klima ima supkontinentalne karakteristike. Međutim, Fruška gora svojim položajem, oblikom i vegetacijom utiče na stvaranje specifične lokalne klime, koja se donekle razlikuje od klime okolnih područja. Interesantno je pomenuti da, iako je Fruška gora niska planina, porastom visine klima postaje sve vlažnija i hladnija, tako da na grebenima ima odlike planinske klime sa hladnijom zimom i svežijim letom. Kod prosečnih vrednosti za oblast Fruške gore može se videti da je najniža srednja vrednost temperature vazduha u januaru, i iznosi – 0,6° C, a najviša je u julu sa 21,4° C. Vrednost srednje godišnje temperature je 11,2° C. Fruška gora spada u oblasti gde je stepen relativne vlažnosti vazduha uglavnom osrednji (76 %). Prema vrednostima za srednju mesečnu visinu padavina, vidi se da su u ovoj oblasti najvlažniji meseci maj i juni, a najsuvlji septembar i oktobar; drugi maksimum padavina se javlja u decembru. Utvrđeno je da sa severne strane Fruške gore preovladavaju zapadni vetrovi koji imaju dosta veliku čestinu preko cele godine, a zatim slede vetrovi iz pravca zapad-jugozapad. Veoma su česti i vetrovi iz pravca jugoistok, i javljaju se češće u jesen, proleće i zimu, a ređe tokom leta. Vetrovi iz pravaca jug-jugoistok i jug-jugozapad ovde su veoma retki.

Pećine

Postoje samo tri poznate prirodne pećine na Fruškoj gori: Grgurevačka, Ležimirska i vrelo potoka Dubočaš. Pored njih, ima i nekoliko dužih ili kraćih rudničkih kopova: dva u Dumbovu, Perina pećina, stari kamenolom u blizini manastira Rakovac, stari kamenolom u blizini manastira Staro Hopovo, i mala pećina isposnica u blizini manastira Rakovac, koju su monasi isklesali.

Područje Vrdnika proglašeno je vazdušnom banjom zbog izuzene koncetracije ozona na ovom području Fruške gore.